Me shkrimtarë të diasporës: ARBEN DEDJA

Arben Dedja (Tiranë, 1964) përfundon në qytetin e lindjes studimet në Fakultetin e Mjekësisë (1988) dhe më vonë punon si mjek në Dibër. Më 1994 specializohet si kirurg i përgjithshëm pranë Spitalit Universitar të Tiranës, ku edhe punon si urolog. Nga viti 1999 jeton në Itali. Në Universitetin e Padovës merr doktoraturën, me një studim eksperimental në neonatologji dhe ka kryen kërkime në lëmin e transplanteve, qelizave staminale, valvulave kardiake, etj. Aktualisht është kërkues shkencor i Departamentit të Shkencave Kardio-Torako-Vaskulare dhe të Shëndetit Publik në Universitetin e Padovës. Në jetën e tij alternative ka botuar në Itali dy vëllime me poezi dhe dy me prozë, kryesisht me tekste të vetëpërkthyera nga shqipja, por edhe me tekste të shkruara drejtpërsëdrejti në italisht. Titulli i fundit i botuar është Trattato di Medicina in 19 racconti e ½ (Vague Edizioni, Torino 2020). Kurse në Shqipëri ka botuar tre vëllime me poezi dhe tre me prozë të shkurtër. Me librin Histori (e)skatologjike (Pika pa sipërfaqe, 2014), është vlerësuar Autor i Vitit në Panairin e 17 të Librit në Tiranë. Në Shqipëri gjithashtu ka botuar edhe nëntë libra me përkthime nga italishtja dhe anglishtja. Titulli i fundit i përkthyer, “Vita nuova” e Dante Alighieri-t, pritet të dalë nga shtypi këto ditë.

HEJZA: Larg atdheut, larg vlerave kulturore të kombit, me valixhet plot kujtime, ndrydhur në vetmi e përmallime, lemeritur nga pesha e papërballueshme e asimilimit – ky është motivi krijues, apo, është ai fat që i ndjek të mërguarit për të bërë letërsi të mirëfilltë. Dikur, krijuesit nga diaspora, shqetësimet letrar si rrjedhojë e rebelimit shpirtëror anti-pushtet (disidenca), i orientonin në krijimin e kryeveprave në letërsinë tonë shqiptare, sot këtë gjë e bëjnë me qejf, për ta përcjellë traditën e prurjeve të reja në letërsi dhe, përgjithësisht, në kulturë! Apo ndoshta, tashmë, ky vlerësim është demode, sepse, shkrimtari ynë sot, në kohën e globalizmit, kudo qoftë në botë, ai është në atdhe!

DEDJA: Këtu ka vend për një përsiatje tejet të gjatë, por, përmbledhtazi mund të them që, ndonëse mund të ngjajë paradoksale, të shkruash jashtë atdheut është më kollaj. Natyrisht arti yt përshtatet, transformohet, në disa drejtime edhe humbet, por fiton, ama, atë izolimin e domosdoshëm nga toksiciteti i realitetit të vrazhdë shqiptar, atë tëhuajtësimin që e ka bukë të përditshme çdo artist. Që të shkruash për jetën, duhet të jesh jashtë jetës. Kush më tepër se një i huaj si puna jonë është i tillë?

HEJZA: Gërshetimi i kulturës hispane me kulturën e indigjenëve përgjatë kolonializimit të “kontinentit të ri” (Amerikës), solli deri te “lindja e madhe” e Letërsisë Hispanoamerikane, e cila, botës letrare i dhuroi kryevepra të paarritshme, nxori një plejadë shkrimtarësh mbase të papërsëritshëm ndonjëherë! Mund të vërehet ndonjë element i tillë gërshetues te krijimtaria letrare e krijuesve tanë në diasporë?

DEDJA: Nuk besoj. Në rastin që përmendët, kishim të bënim me një përplasje tektonike midis dy kulturash e qytetërimesh krejtësisht të parrokshme njëri me tjetrin, që i dhanë shkas tërmeteve epokalë me shembje, shkatërrime e llufitje vlerash zgafellave të nën-ndërgjegjes nga ku, shekuj më vonë, doli pastaj në mënyrë graduale llava e nxehtë e krijimeve epërore. Kurse krijuesit tanë të diasporës, sikurse edhe letërsia-mëmë, operojnë në shtratin e përbashkët të kulturës perëndimore. Letërsia shqiptare ka qenë,që në krye të herës, me përjashtime të vogla, perëndimore. Gjuha shqipe është gjuhë indoeuropiane, hyn, pra, në atë familje gjuhësh ku sot shkruhet 90% e letërsisë botërore. Nuk ka ndeshje, pra, nuk ka fërkim, ndaj gjithçka rrjedh natyrshëm në shtratin e vet; kështu kryeveprat, po qe se lindin, më tepër se domosdoshmëri e një substrati tragjik, janë fryt i rrallë i një përpjekjeje individuale.

HEJZA: Është më me vlerë ndjekja e traditës për të sjellë “krijime unikale”, apo, të bëjmë përpjekje që letërsinë tonë ta sjellim në gjuhën e popujve me të cilët bashkëjeton diaspora jonë! Sa stimulohet përkthimi, a kemi përkthyes të mirëfilltë në diasporë. Bibliotekat si dhe libraritë tona, gjithandej viseve etnike, po “gogësijnë” nga veprat e përkthyera nga letërsia botërore. Apo ndoshta ndani mendimin se çështja e përkthimit të veprave tona nga shqipja në gjuhë të ndryshme, është problem që duhet ta zgjidhin ekskluzivisht institucionet tona qeveritare dhe nacionale!

DEDJA: Unë përpiqem ta bëj në dy gjuhë, në shqip – gjuha e mëmës; dhe në italisht, gjuha e vendit ku banoj prej mbi njëzet vjetësh. Por, e kuptoj që jam një specie në zhdukje. Gjëja më racionale është të zgjedhësh njërën apo tjetrën nga gjuhët “e tua”: kështu i kursen energji mendjes, sikurse e shpjegon edhe ligji i Zipf-it (që ishte linguist) – ligji i sforcimit më të vogël. Ajo që më bën përshtypje te një pjesë autorësh që jetojnë në diasporë është që, ndonëse kanë, bile, nga tridhjetë vite jashtë, nuk kanë marrë mundimin të përkthejnë qoftë një libër nga gjuha e vendit ku jetojnë në shqip ose anasjelltas. Gjykoni vetë deri ku arrin narcizismi i do autorëve! Kurse sa i përket çështjes së përkthimit të veprave tona nga shqipja në gjuhë të ndryshme gjykoj që institucionet mund të luajnë më së miri një rol financiar mbështetës, por jo ekskluziv. Veprat që paraqiten nga shtëpitë botuese të huaja në konkursin e Ministrisë së Kulturës për t’iu sponsorizuar botimi unë them se duhen mbështetur të gjitha pa përjashtim. Veç në mos cilësia e përkthimit është vërtet përtokë.

HEJZA: Cili është raporti i atdheut me krijuesit shqiptarë të diasporës! Shtëpitë tona botuese që i kemi me bollëk, dinë gjë për këta shkrimtarë, apo, nisin e i njohin sapo ndonjëri prej tyre të shpreh gatishmëri për vetëfinancim të veprave të veta? A mendoni se vetëfinancimi i botimeve është një “korrupsion kulturor” i cili duhet të ndiqet, madje edhe me mbyllje të shtëpisë botuese, nga organet respektive shtetërore?

DEDJA: Në fund të fundit, sado shtirje të ketë marrë shkrimtaria në post-diktaturë, komuniteti i shkrimtarëve shqiptarë mbetet i vogël. Kështu që vështirë që shtëpive botuese anase t’u shpëtojë ndonjë emër shkrimtari të mirë. Përsa i përket vetëfinancimit të botimeve, mendoj që nuk kemi të bëjmë aspak me “korrupsion kulturor”. Kemi të bëjmë me një marrëdhënie të ligjshme midis shkrimtarit dhe shtëpisë botuese, marrëdhënie që unë shkrimtarit nuk do t’ia këshilloja. Do ta këshilloja, nëse vërtet kish dëshirë, ta botonte librin e tij me self-printing, pa ndërmjetësinë e shtëpisë botuese, dhe ta shpërndajë vetë. Gjithashtu jam për një marrëdhënie transparente: shtëpitë botuese që pranojnë financim nga autori duhet ta shpallin këtë dhe shtëpitë botuese serioze nuk duhet ta bëjnë kurrë.

HEJZA: A e ka thënë akoma fjalën e vet kritika letrare për krijimtarinë që po zhvillohet në diasporë. Apo, janë dy vlera që po ecin paralelisht dhe assesi të takohen diku sy më sy!

DEDJA: Kritika letrare, flas në përgjithësi, është “thembra e Akilit” e artit të shkruar sot në letrat shqipe. Vonesa e saj nuk më duket se ka lidhje me faktin nëse një vepër është prodhuar brenda apo jashtë kufijve. Sigurisht, nuk quaj kritikë letrare qokat reciproke që autorët bëjnë për veprën e sho-shokut pasi të kenë pirë kafen e mëngjesit. Sa i përket kafeve, ne të diasporës kemi vite që e pimë vetëm, si qen.

HEJZA: Antologjitë e më hershme të poezisë, por edhe të tregimit shqiptar, nuk janë llogaritur si të “kompletuara” pa përfshirjen e autorëve shqiptarë të diasporës! Sa vend zënë sot krijuesit nga diaspora nëpër antologjitë e tilla bashkëkohore? Apo nuk njihen fare nga hartuesit e antologjive, aq më pak nëse nuk paguajnë për përfshirje!

DEDJA: Njëherë duhet ndarë puna se ç’kritere përdoren për të përcaktuar “autorët shqiptarë të diasporës”. Quhet autor shqiptar vetëm ai që përdor gjuhën shqipe (këtë unë do ta quaja kriteri minimalist)? Apo edhe ai që ka gjak shqiptari, që shkruan për probleme e përvoja shqiptare, ndonëse në gjuhë tjetër (këtë unë do ta quaja kriteri maksimalist)? Unë vetë jam për kriterin maksimalist, por kjo ama nënkupton që dikush duhet të ulet e t’i përkthejë këta autorë. Dhe përkthimi kërkon kohë, përkthyesi bën një përzgjedhje e kështu impakti i këtyre shkrimtarëve në atdhe zvogëlohet vetiu. Kurse atë lidhjen e pagesës së një autori “të jashtëm” për t’u përfshirë në një antologji po e përjashtoj sakaq nga diskutimi. Një antologji e ngritur mbi një ngrehinë të këtillë është automatikisht e pavlerë, sepse është thyer së pari kriteri etik. Ajo antologji nuk do t’i rezistojë jo kohës në kuptimin absolut, por kohës minimale të një stine. Dhe ne të gjithë e dimë sa libra të pavlerë janë botuar e botohen sot e gjithë ditën. Mjaft t’u hidhni një sy kazanëve të plehrave e trotuareve.

HEJZA: Jeta letrare e shqiptarëve sot është më e pasur se dikur apo më e varfër?

DEDJA: Nuk ka dyshim që është më e pasur. Ndonëse mjetet matëse të sotme janë të ndryshme nga të dikurshmet, pohimi vlen edhe në vlerë absolute.