KEMI DEKOMPOZIM TOTAL TË SISTEMIT REFERENCIAL

(Enkas për Hejza-n)
Ka kohë që jetojmë në shkretëtirën e pafundme të hiperproduksionit letrar, pa shenja, pa një sistem minimal referencial. Sigurisht, letërsia ka ligjësitë e veta dhe nuk e çanë kokën nëse ka të konstituar një sistem vlerësimi ose jo. Kritika letrare është disiplinë më vete që kryesisht shihet në funksion të interpretimit sinkroniktë një vepre letrare, pa përjashtuar gjithë sfondin teorik, i cili më tepër vjen si një tis i hollë ndihmës, por pa dhënë hapësirë për të gjeneralizuar në sferën e abstraktes siç mbeten dhe pretendojnë gjithnjë teoritë. Sigurisht në shumësinë e definimeve teorike, kritika shfaqet me role të ndryshme, por në esencë gjithnjë ndërlidhet me librin, me botimet e reja, të cilat duhet që të vlerësohen për atë se çfarë përfaqësojnë dhe çfarë sjellin si veçanti autoriale, në fakt si tekst letrar. Kritika synon të vendosë një sistem vlerësimi dhe gjithnjë përfaqëson një instancë legjitimimi. Në hapësirën letrare shqiptare më herët ka pasur kritikë letrare si instancë legjitimimi, në kohën kur kishte produksion letrar të verifikuar dhe shtëpi botuese të konsoliduara. Me kalimin e kohës shfaqet rrënim i këtij sistemi, ose më saktë një vetërrënim që stimulohej nga një dëshirë e jashtëzakonshme për të botuar dhe për të qenë pjesë e vlerave letrare.
Tashmë kemi dekompozim total të sistemit referencial, ndërkohë që mbi kaosin letrar nuk vendos dorë askush. Kemi aty-këtu recensione zhurlnalistike, shënime letrare, por nuk kemi një kritikë të konsoliduar si instancë vlerësimi që do të mundësonte krijimin e peizazhit letrar të domosdoshëm të përbrendësuar me vlera të njëmendta letrare. Sepse thuhet se aty ku nuk ekziston profesionisti, nuk ekziston as amatori. Pa diskutim kritika letrare nuk mund të jetë një dogmë instrumentumi dhe kriteresh abstrakte në vlerësimin e një vepre, përkundrazi, siç thekson Rolan Bart, kritika mbetet një diskurs mbi një gjuhë, që në këtë rast është teksti autorial. Pra, kritikën duhet kuptuar si një metagjuhë që synon interpretimin e tekstit. Dhe, në kritikën e përbotshme ka shembuj të pafundëm të konceptimit të kritikës në funksion të tekstit letrar pa shtrëngesat teorike, ose siç mund t’i njohim ndryshe si shkrimtarë-kritikë. Shembuj të këtillë kemi edhe në letërsinë shqipe dhe këtu kam parasysh kritikën e Kutelit.
Dhe, gjithnjë kur përmendet kritika letrare, në mendje më sillet “Kohotore e letrave shqipe” e Konicës dhe “pikat e përkrahjes” të definuara nga ai, që në fakt paraqesin për herë të parë përpjekjen për të vendosur sistem të rreptë referencial në vlerësimin e një vepre.
Aktualisht më tepër se kurrë na duhen këto “pika të përkrahjes”, ky sistem vlerësues referencial që do të duhej të konstituonte një kritikë të mirëqenë si instancë vlerësimi dhe legjitimimi letrar.
Fatkeqësisht jetojmë në një kaos letrar që nuk i shihet fundi edhe pse nuk kanë munguar aty-këtu interpretime mbi veprat letrare, që mbeten të pamjaftueshme për të qëruar tekstin letrar të mirëqenë që përfaqëson vlerë letrare. Mbase në këtë kohë mbetet një iluzion të kërkohet një kritikë e mirëfilltë, në kohën kur shpejtësia teknologjike dhe gjërat sipërfaqësore kanë zënë bashin e vendit. Sidoqoftë, pa një kritikë të mirëfilltë rrezikohet gjithë sistemi i produksionit letrar, gjithë sistemi i hierarkisë së vlerave që shpesh mbetet si një relikt nga zhdanovizmi kritik i dikurshëm. Kritika nuk e bën shkrimtarin, por ajo mund të identifikojë vlerat letrare dhe mund të vendosë një komunikim me lexuesin. Kjo do të mundësonte që të kullohet gjithë sistemi letrat edhe në eklipset e veta më të tmerrshme siç ka qenë soc-realizimi, si doktrinë fatale mbi letërsinë, në të gjitha dimensionet, në dimensioni e kritikës, historisë së letërsisë dhe në vetë sistemin e librave shkollor që barten edhe në këtë kohë pa përplotësimet e domosdoshme me emrat e ekskomunikuar, por edhe emrave të ri që tashmë detyrimisht duhet të futen në tekstet shkollore.